آداب و رسوم در کیش
کیش همچون دیگر جزایر وبنادر خلیج فارس از گذشته های دور تاکنون در معرض تماس باحوزه وسیعی از فرهنگهای جهان بوده است. ازسوی دیگر جزیره کیش به تنهایی چند گروه بومی نژادی ، زبانی و مذهبی را در خود جای داده است. این گروه ها در عین حال که در طول تاریخ با یکدیگر زندگی مسالمت آمیزی داشته اند و از نظر فرهنگی بسیار به هم نزدیک شده اند، اما هر یک از آنها همچنان بخشهای مهمی از فرهنگ ویژه خود را حفظ کرده اند.
مهمترین مراسمی که دراین قسمت میتواند مورد توجه قرار گیرد عبارتند از : مراسم زار ، مراسم عروسی ، مراسم بومی ، اعیاد مذهبی ، عید نوروز ، مراسم نیمه شعبان ، نیمه رمضان ، پایان صفر و…
آیین ،آداب ورسوم متداول بین اقوام مختلف
آداب و رسوم مردم خلیج فارس ، به خاطر مجاورت با دریا و تماس با داخل فلات ایران ، با آداب و رسوم سایر نقاط ایران شباهت کمی دارد. از جمله این آداب و رسوم انواع رقصهایی است که ظاهراً برای درمان بعضی بادها و درمان بیماریها مفید است. ظاهراً عقاید مربوط به بادهای زار از طریق اتیوپی (حبشه) در سرزمینهای اسلامی راه یافته است و عقاید مشابه آنچه در ایران وجود دارد در مصر ، عربستان و عمان نیز تحت عنوان «زار» دیده می شود.
مسلمانان و مسیحیان اتیوپی بر این باورند که زار از جمله ارواح خبیثه است که در رودها و چشمه ها بسر می برند و گاه در کالبد انسانها نیز حلول می کنند.
انجام بعضی مراسم خصوصاً انواع رقصها این ارواح را مجبور به ترک کالبد انسانی میکنند. این عمل معمولاً به وسیله زنی انجام می گیرد و مراسم چند شبانه روز طول می کشد. رقص همراه با صدای طبلهای کوچک و بزرگ است. در سومالی نیز همین رقص به نام «سار» وجود دارد.
آیین های خاص مراسم تولد نوزاد و نام گذاری نوزاد
اولین نوزاد برای پدر و مادر عزیز است. مادر در انتظار تولد دختر است که در بزرگی در انجام کار منزل به او کمک کند. پدر هم می گوید اگر اولین فرزند پسر باشد او را در کارها یاری خواهد داد.
از نام بزرگان فوت شده طایفه برای نام گذاری نوزادان استفاده می کنند.
آیین های خاص مراسم تغسیل ، تدفین و سوگواری
هنگام فوت زن یا مرد همه نزدیکان و همسایگان اعم از دوست و دشمن جمع می شوند. ابتدا مراسم تغسیل و تدفین انجام می گیرد، سپس فاتحه خوانده و به خانه های خود باز می گردند. روز دوم ، صاحب میت ، ملایی را به مسجد یا مجلس (مضیف) آورده تا قرآن بخواند. مردم تا سه روز به مسجد یا مجلس آمده قرآن یا فاتحه می خوانند.
از روز دوم تا سه روز ، زنان به خانه متوفی رفته و مردان به مجلس یا مسجد می روند و به فاتحه خوانی و سوگواری می پردازند. پس از سه روز که قرآن خوانی پایان یافت ، عصر روز سوم ، خوراکی که از برنج و گوشت تهیه می شود ، به مسجد آورده و به نام «صواب میت» بین مردم تقسیم می شود. در بین محلیان کیش مراسم هفت ، چهل و سال معمول نیست ، فقط روزهای عید فطر و عید قربان به گورستان میروند و فاتحه می خوانند.
آیین های خاص مراسم عروسی ، بله برون ، ازدواج
پس از انتخاب دختر توسط پدر و مادر پسر ، چند نفر از بزرگان خانواده پسر برای خواستگاری به منزل پدر دختر می روند. چنانچه با این وصلت موافقت شد در همان مجلس میزان پول جهیزیه و لباس دختر و تمام هزینه های سه روز جشن و عروسی تعیین می شود. اگر مسآله ای چون مرگ یا بیماری شدید برای دو خانواده پیش نیاید ، سه روز پس از موافقت طرفین در منزل پدر دختر اتاقی را تزیین می کنند که به گویش محلی «فرشه » می گویند که همان حجله است.
سه روز جشن گرفته و با دهل و ساز به رقص و پایکوبی می پردازند. در این روزها همه مدعوین به صرف ناهار و شام دعوت می شوند. در شب روز سوم ، مراسم عقد انجام می شود. در بین محلیان جزیره کیش ، مهریه معمول نیست ولی در هنگام صیغه عقد 17 یا 19 سکه بهار آزادی در تعهد داماد گذاشته می شود. پس از عقد یکی از ریش سفیدان دست داماد را گرفته و او را به حجله می برد. زنان هم با اجرای مراسم سنتی ویژه ای ،عروس را به حجله برده و دست او را در دست داماد می گذارد و همه افراد حجله را ترک می کنند و زفاف انجام می شود.
سه روز پس از زفاف زنان برای گفتن مبارک باد نزد عروس می روند و در آنجا با شیرینی و چای و قهوه پذیرایی می شوند. دختران نیز در یک شب از پیش تعیین شده نزد عروس رفته و به او تبریک می گویند. پس از هفت روز ، تزیینات حجله برچیده می شود و شب هشتم زنان محل به منزل پدر عروس دعوت شده و شادی کنان عروس را به خانه داماد می برند. پس از صرف شام در خانه داماد به منزل خود باز می گردند.
آیین های خاص مراسم عزاداری
ماه محرم برای محلیان شیعه و سنی جزیره کیش یکسان است. سنی ها روز نهم محرم ، روزه می گیرند ، و روز دهم در مراسم عزاداری شیعیان شرکت می کنند ولی سینه نمی زنند.
باورها و اعتقادات بویان در مورد هرس درختان
کارشناسان فضای سبز سازمان منطقه آزاد مطرح می کردند که درخت لور را نمی شود هرس کرد و با قطع شاخه های آنها ، درخت زرد شده و از بین می رود.
وقتی با بومیان در مورد نظر کارشناسان صحبت می شود می گویند: « بله درست است آنها با اره شاخه های درخت را می برند. درحالی که ما با تبر این کار را انجام می دهیم. اگر قرار باشد دست کسی را قطع کنند او کدام وسیله را انتخاب می کند؟ اره یا تبر؟ دردی که لور به هنگام هرس با اره می کشد آنرا خشک می کند ». بدین ترتیب آنها با یک نگرش احساسی از تاثیر ایجاد حرارت به هنگام بریدن شاخه ها با اره که منشاء زرد شدن درختان است سخن می گویند.
جشن های ولادت
شیعیان بومی ولادت حضرت محمد(ص) ، حضرت علی(ع) ، حضرت فاطمه(ع) ، امام حسن(ع)، امام حسین(ع) ، امام رضا(ع) و حضرت مهدی(عج) را با برگزاری مراسم باشکوه جشن می گیرند. این جشن ها معمولا تفاوت چندانی با هم ندارند. در روز ولادت امام حسن(ع) و حضرت مهدی(عج) مراسمی به نام “گرگاعو ” برگزار می شود. در این مراسم بچه ها در گروه 6-5 نفره یا بیشتر در حالی که می خوانند ” گرگاعو ، خانه بزرگ ، از مالتان عطا کنید ، خداوند بچه هایتان را نگاه دارد ” وارد حیاط خانه می شوند. صاحب خانه در کیسه هر یک از بچه ها مقداری بادام ، گردو ، انجیر خشک و … می ریزند.
جشنواره تابستانى
همه ساله در جزیره کیش جشنواره هاى شاد و مفرحى به اجرا در مى آید که عمده ترین آن اجراى جشنواره تابستانى است که هر سال از تاریخ پانزدهم تیر ماه آغاز و در پانزدهم شهریور به پایان مى رسد که در این جشنواره کلیه بخش هاى اقامتى و خدماتى داراى تخفیفات ویژه بوده و مراسم و موسیقى و نور افشانى ، مسافران و گردشگران بى شمارى را در این فصل از سال به جزیره کیش جذب مى نماید.
عید غدیر
از سه ، چهار روز قبل از عید غدیر زنان حسینیه ها را آب و جارو کرده و با پارچه های سیاه و سبز آینه و انواع تابلو ها را با شعارها و کلمات و تصاویر مذهبی تزئین می کنند. شب عید غدیر و روز آن در چند نوبت مراسم جشن و مولودی خوانی در حسینیه ها مخصوص مردان برگزار میشود.
مولودی خوانی و پذیرایی و دادن عیدی از جمله بخش های این مراسم است. منظور از عیدی دادن در این مراسم رسمی است که در آن شرکت کنندگان دست های یکدیگر را به نحو خاصی می گیرند به طوری که انگشت شست خود را روی شست دیگر فشار میدهند و این دعا را می خوانند: ” الحمد الله علی الکمال الدین ، الحمدالله اتمام نعمه و رضی رب وولایت علی بن ابی طالب”
در سالهای اخیر یکی از روحانیون حاضر در این مراسم چند دقیقه ای به همین مناسبت سخنرانی می کند ولی در گذشته که شیعیان کیش روحانی نداشتند این امر متداول نبود و این مراسم حدود ساعت 10-9 صبح شروع و تا اذان ظهر ادامه داشت. هزینه این مراسم معمولا از بین خود مردم فراهم می شود.
در پایان این مراسم بخشی موسوم به نثور برگزار می شود. در این بخش کسانی که بچه دار می شوند در خانواده نوزاد مقداری تنقلات و … با خود در یک سبد بزرگ به نام “جفیر” به حسینیه می اورند و روی سر نوزاد می ریزند و بچه های کوچک با سر و صدا تنقلات را از پایین جمع آوری می کنند. بخشی از این مراسم مربوط به نو عروسان است. مراسم نثور در روزهای ولادت حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) و حضرت مهدی(ع) نیز انجام می شود.
عید فطر
از آغاز ماه رمضان بومیان جزیره روزه می گیرند و کسانی که “منازل القمر” را می شناسند معمولا از غروب روز 29 ماه رمضان در آسمان در روئیت ماه می مانند و در صورتی که ماه را ببینند فردا را عید اعلام می کنند. در حال حاضر تمامی مردم برای اطلاع از وضعیت هلال ماه گوش به رادیو و تلویزیون می سپارند.
غروب آخرین روز ماه مبارک رمضان هر خانواده فطریه اعضاء خانواده را محاسبه و به خانه نیازمندان می فرستد. اهل سنت کیش برای بچه هائیکه در شکم مادرانشان هستند نیز فطریه می دهند و مقدار آن معادل مقدار غذای رایج آبادی است که در کلاه پدرش جای میگیرد. هم شیعیان و هم اهل سنت فطریه خود را به هم مذهب های خود شان می پردازند.
عید قربان
از مراسمی که در عید قربان انجام می شود سبز کردن گندم و به آب انداختن آن و درست کردن تاب و تاب بازی بود که در سالهای اخیر نشانه ای از آن به چشم نمی خورد. افراد میانسال روز عرفه را روزه می گیرند و روز عیدخانواده هایی که وضعیت مالی خوبی دارند قربانی می کنند و اعتقاد بر این است که حجاج بهتر است با دست خود عمل قربانی را انجام دهند.
گوشت قربانی را سه قسمت کرده و قسمتی را برای مصرف خانواده و دو قسمت دیگر را برای نیازمندان توزیع می کنند که به این قربانی ضحیحه گویند. نوعی دیگر از قربانی عجیجه(عقیقه) است که زمان مشخصی ندارد و پدران کیشی برای فرزندان خود انجام می دهند به طوری که برای فرزند پسر دو گوسفند و برای فرزند دختر یک گوسفند در صورت امکان قربانی می کنند.
عید مبعث
شب این عید بچه های 12-13 ساله در حالی که کاسه هایی در دست دارند در درب خانه ها رفته و صاحب خانه با روی گشاده مقداری حنا به درون کاسه های بچه ها می ریزند و بچه ها کاسه ها را به خانه برده و آن شب همه اعضاء خانواده به دست و پای خود حنا می بندند. در سالهای اخیر فقط زنان میانسال و پیرمردان و پیرزنان و بچه ها حنا می بندند.
آداب و رسوم در کیش, آداب و رسوم, کیش
مراسم اهل هوا
درباره اهل هوا ، آنچه در کتاب اهل هوای غلامحسین ساعدی بدست میآید چنین است:
اهل هوا کسانی هستند که گرفتار یکی از بادها شده و بادهای مرموز و اثیری و جادویی را گویند که همه جا هستند و مسلط بر نوع بشر هیچ کس را قدرت مقابله با آنها نیست و آدمیزاد ، در مقابلشان راهی جز قربانی دادن و تسلیم شدن ندارد.
بادها همچون آدمیان مهربان یا بیرحم ، بینا یا نابینا ، کافر یا مسلمانند. هنگامی که باد سراغ کسی رفت و او را مرکب خود ساخت دیر یا زود ، مریض وهوایی اثر میکند. برای رهایی از درد و رنج باد ، باید نزد «بابا» یا «ماما»ی آن باد رفت. برای پایین آوردن و زیر آوردن و زیرکردن باد ، هر بابا یا ماما مجالس و مراسم خاصی برای بازی کردن ترتیب می دهد. طی این مراسم باد را از تن بیمار بیرون می آورد. مجلسی ، سفره ای و خونی و این مراسم همان است که باد می خواهد و به وسیله همین هاست که باد صاف و بینا می شود و شخص مبتلا در جرگه اهل هوا در می آید.
مراسم روز عاشورا
صبح روز عاشورا ، بعضی ها در خانه خود نخود پخته ، فرنی یا حلوا درست می کنند و به عنوان صبحانه برای شب زنده داران حسینیه می آورند.
مراسم عزاداری صبح روز عاشورا تقریبا از ساعت هشت صبح شروع می شود ، اما دیگر از سینه زنی و روضه خوانی خبری نیست. ملا از صبح تا ظهر با صدایی حزین و سوزناک “مقتل “ می خواند. در سالهای اخیر “مقتل عبدالزهرا “ می خوانند ، اما قبلا فقط “مقتل ابی محنف “ می خواندند.
موضوع مقتل خوانی در این روز ماجراهایی است که روز عاشورا بر امام حسین(ع ) اختصاص دارد و اوج مقتل خوانی است.
همین که ملا شهادت امام را بیان کرد ، از منبر پایین می آید. در این جا یک نفر از جای خود بلند می شود و در حالی که پرچمی را به حالت افقی در جلوی خود نگه داشته است ، با صدایی حزین شروع می کند و به خواندن و راه رفتن درحسینیه: ذوالجناح اقبل من المیدان خالی واویلا ، ای وای حسینا …
همه مردم از جای خود بلند می شوند و همراه ملا و پشت سر او ، داخل حسینیه ، شروع می کنند به دور زدن و بعد از هر بیت مرثیه خوان ، عبارت “ای وای حسینم واویلا ای وای حسینم” را تکرار میکنند. به این مراسم “ذوالجناح ” ، به عزاداران ناهار می دهند.
بعد از ناهار همه به خانه هایشان می روند و عصر ، حدودا”سه ساعت قبل از نماز مغرب ، مجددا به حسینیه برمی گردند.
مراسم زار
برخی از محلیان جزیره کیش و بنادر و جزایر خلیج فارس ، بر این باورند که زار خطرناک ترین و شایع ترین بادهاست. بیشتر مبتلایان «اهل هوا» گرفتار این باد هستند. زار را از گویشی که دارد می شناسند که از کدام سرزمین یا دیار آمده است. هر زار ، هنگامی که خون می خورد سیر می شود و به زبان در می آید و از درون کالبد شخص مبتلا و با حنجره وی با بابا یا ماما صحبت می کند و می گوید که از کدام دیار آمده است. به مبتلایان ، فرس یا مرکب زار گویند. بیشتر فقرا «زار » می گیرند.
شخص مبتلا به زار باید مدتها توسط پزشک ، دوا درمان شده باشد. اگر معالجه نشد ، او را نزد ملای دعانویس میبرند. اگر هیکل بستن و دعاگرفتن هم کارگر نیفتد ، آن وقت نوبت بابا یا مامای زار است که باید دست به کار شود. هنگامی که بابا یا ماما احتمال داد که شخص مبتلای یکی از زارها شده او را مدت هفت روز در حجاب و دور از چشم دیگران نگه می دارند. ابتدا بدن او را می شویند و سپس هفت روز مانع می شوند که بیمار ، زن ، مرغ و سگ ببیند. در این مدت ، چشم هیچ زن ، چه محرم و چه نامحرم نباید به روی او بیفتد و اگر بیمار زن باشد ، او را از جلو چشم مردان دور می کنند.
تمام شبهایی که بیمار در حجاب نگهداشته می شود ، ماما یا بابا معجون یا داروی مخصوص زاران را به تن وی می مالد. این دارو «گره کو» نامیده می شود که از 21 ماده درست می شود. تمام 21 ماده را در گلاب خیس می کنند و هر شب به تن شخص مبتلا می کشند و مقداری هم به وی می خورانند.
مراسم طلاق
اگر بین زن و شوهر اختلاف افتاد و دو طرف حاضر به مصالحه نباشند طلاق صورت می گیرد و شوهر موظف است 17 یا 19 سکه طلا را که در تعهد اوست به همسر سابق خود تحویل دهد. طلاق در میان محلیان کیش به ندرت اتفاق می افتد ، زیرا این عمل را ننگ میدانند. در گذشته بعضی مردان جزیره تا چهار همسر انتخاب می کردند ولی امروزه برخی از آنان دارای دو زن هستند.
مراسم عیدین
عید فطر و عید قربان که بومیان آن را عیدین می نامند مانند عید نوروز از بزرگترین و باشکوه ترین اعیاد نزد بومیان جزیره است. صبح روز عید ساعتی قبل از شروع نماز بانگ “الصلوات یا عبادالله ، الصلوات یرحکم الله ” مؤذن مردان را برای خواندن نماز به مسجد فرا می خواند. نماز عید برای مردان کیش به صورت جماعت خوانده می شود و در گذشته تمام مردان و پسران جوان و نوجوان در نماز عید شرکت می کردند. زنان بومی نیز اعم از شیعه و اهل سنت نماز عید را در منزل می خوانند و سپس مقدمات پذیرایی میهمانان را فراهم می کنند.
نماز عید بنا بر عقیده بومیان باید در بیرون از محوطه آبادی برگزار شود. نماز اهل سنت در محوطه ای باز که هم اکنون ساختمان شرکت مهندسی در آن دایر شده است و نماز شیعیان در فضای باز واقع در روبروی بازار مریم کنونی برگزار می شود مکان ثابتی داشت. در سالهای اخیر عید اهل سنت در مسجد و نماز عید شیعیان در مسجد و گاه در فضای باز برگزار می شود. پس از پایان نماز شیعیان بومی به دیدار اهل قبور رفته و فاتحه می خوانند. عید فطر و قربان (عیدین) 3 تا 5 روز است و مراسم دید و بازدید در این روزها برگزار می شود. در این روزها گرفتن عیدی با پوشیدن لباس نو و آشتی عمومی مرسوم است.
در گذشته ، صبح روز عید پس از پایان نماز بعضی با صدای بلند به بقیه می گفتند:” تفضل الریوک العید” و به این ترتیب دیگران را برای صرف یک صبحانه مفصل به خانه دعوت می کردند. شبها نیز بسیاری از زنان تا صبح بیدار بودند و آشپزی می کردند. تا صبح در تمام کوچه ها بوی غذای عید می آید و سر و صدای شادی به گوش می رسد.
بومیان خود را موظف می دانند در روز عید رفتن به نزد بازماندگان خانواده های سوگوار که به تازگی عزیزی را از دست داده اند را در اولویت قرار دهند. یک بخش ثابت از مراسم عید در نواختن موسیقی بود که با طبل و نی انبونه ساز می زدند و با خواندن ترانه مردم را به پایکوبی دعوت می کردند. این مراسم در فضای باز انجام می شد و در میانه مراسم شخصی از گروه نوازندگان سینی بزرگی به دست می گرفت و هر کس به وسع خود سکه یا اسکناسی درون آن می انداخت که به این مراسم ” فرصت العید ” می گفتند.
